Những năm gần đây, trước tình trạng nhiều vườn cam suy giảm năng suất, chất lượng và có khả năng bị chặt bỏ suy thoái, Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh đã triển khai mô hình “Khắc phục suy thoái cam Khe Mây và cam bù Hương Sơn” và kết quả cho thấy tín hiệu phục hồi rõ rệt.
Tại Hà Tĩnh, diện tích trồng cam tăng nhanh trong một thập niên qua; tính đến năm 2023 toàn tỉnh đã có hơn 7.200 ha cam, đã hình thành nhiều vùng cam thâm canh. Cây cam là một trong những cây trồng chủ lực của ngành nông nghiệp tỉnh nhà. Tuy nhiên, trong quá trình canh tác, người trồng cam chưa áp dụng đầy đủ các quy trình kỹ thuật, đồng thòi khai thác quá mức. Nhiều vườn cam trồng 5 – 7 năm đã sinh trưởng kém, ra quả cách năm, ít quả, sâu bệnh nặng, chất lượng giảm rõ rệt.
Kết quả điều tra ban đầu của Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh cho thấy ba nhóm nguyên nhân chính dẫn đến cam bị suy thoái: (1) Thoái hóa giống: nhiều hộ tự chiết cành, mua cây giống không nguồn gốc, bộ rễ yếu, khiến cây nhanh vàng lá – thối rễ sau 3 – 5 năm trồng; (2) Đất bạc màu – canh tác chưa phù hợp: thiếu phân hữu cơ, lạm dụng phân hóa học, thuốc trừ cỏ; đất không được cải tạo giữa các chu kỳ trồng; (3) Quản lý sâu bệnh chưa bài bản: phụ thuộc thuốc hóa học theo kinh nghiệm, không áp dụng IPM, khiến greening, vàng lá thối rễ, sâu đục thân… bùng phát mạnh.
Hệ quả là nhiều vườn cam ở Hà Tĩnh rơi vào cảnh 30 – 80% số cây suy thoái, đứng trước nguy cơ phải phá bỏ, ảnh hưởng lớn đến thu nhập của người trồng.
Nhằm hỗ trợ người dân tìm ra giải pháp, khắc phục tình trạng đó, năm 2023, Trung tâm Khuyến nông tỉnh triển khai mô hình “Khắc phục tỉnh trạng suy thoái cam Khe Mây tại Hương Khê và cam bù tại Hương Sơn” quy mô 4 ha (2 ha cam Khe Mây tại xã Hương Đô và 2 ha cam bù tại xã Sơn Trường, nay là xã Hương Đô và xã Kim Hoa). Trên cơ sở phân tích đất và theo dõi sinh trưởng cây theo giai đoạn, mô hình áp dụng bộ giải pháp kỹ thuật tổng hợp, gồm: (1)Tăng cường hữu cơ, cải tạo đất: bổ sung phân chuồng ủ hoai mục, phân vi sinh, vôi, lân, chế phẩm Tricoderma, chế phẩm mềm đất; giảm lượng phân đạm – kali vô cơ; chia làm nhiều đợt bón và kết hợp tủ gốc giữ ẩm. (2) Quản lý cỏ – nước bền vững: không dùng thuốc trừ cỏ, làm cỏ thủ công, cắt thấp; giữ ẩm mùa khô và thoát nước kịp mùa mưa. (3) Tỉa cành – tạo tán – kiểm soát sâu bệnh theo IPM: cắt bỏ cành sâu bệnh, đốn phớt – đốn đau với cây già cỗi; phòng trừ sâu bệnh theo nguyên tắc 4 đúng, không phụ thuộc hóa chất; sử dụng nấm đối kháng và chế phẩm sinh học. (4) Khôi phục cây có thể phục hồi – thay thế cây không thể cứu: cây mất thân chính hoặc thối rễ nặng được đốn phục hồi, cây vượt mức phục hồi được loại bỏ và trồng mới bằng giống đạt chuẩn.
Thực hiện biện pháp đốn đau trẻ hóa vườn cam
Bà Trần Thị Hà – cán bộ kỹ thuật Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh, cho biết: “Chúng tôi không chỉ cung cấp kỹ thuật mà cùng bà con đồng hành trong từng giai đoạn chăm sóc, điều chỉnh vật tư theo từng vườn, từng cây. Quan trọng nhất là thay đổi tư duy canh tác – canh tác theo ‘sức khỏe của đất’, chứ không chạy theo năng suất ngắn hạn.”
Lãnh đạo Trung tâm Khuyến nông kiểm tra mô hình
Sau 3 năm triển khai (năm 2023 – 2025), các vườn cam trong mô hình ghi nhận sự cải thiện rõ rệt: Cây hồi phục tốt, lộc – lá đều, đậu quả cao; Cam chanh: năng suất đạt trên 10 tấn/ha, (Năm 2022, năng suất 6 tấn/ha); Cam bù: năng suất đạt 8 tấn (Năm 2022, năng suất 3 tấn/ha). Đáng ghi nhận nhất, 30 – 50% số cây đứng trước nguy cơ phải phá bỏ đã được phục hồi hoàn toàn.
Đứng bên giống cam trĩu quả vàng ươm, bà Nguyễn Thị Lý (xã Kim Hoa) phấn khởi: “Gia đình tôi sinh sống chủ yếu nhờ vào vườn cam này, trước đây cho năng suất tương đối ổn định, nhưng rồi dần dần cây bị xuống cấp nghiêm trọng, nhiều cây không còn cho quả. Tôi định phá bỏ, trồng lại cây mới. Được sự hướng dẫn của cán bộ kỹ thuật, nay phần lớn số cây đó đều được cứu, vườn cam giữ lại. Những cây cam áp dụng phương pháp đốn đau trẻ hóa năm 2023, năm nay đã cho quả, giảm chi phí rất nhiều so với việc trồng mới lại cây cam”.
Vườn cam được phục hồi, quả chín trĩu cành
Ông Lê Văn Phương (Xã Hương Đô) chia sẻ: “Mô hình giúp chúng tôi hiểu đúng về cây cam – không thể chăm theo thói quen mà phải theo khoa học. Áp dụng đồng bộ kỹ thuật giúp cây khỏe, đất tốt lên, hiệu quả lâu dài mới bền.”
Để đánh giá kết quả mô hình, hoàn thiện quy trình chuẩn và xây dựng tài liệu hướng dẫn khắc phục suy thoái cam áp dụng đại trà, ngày 21 – 22/11/2025, Trung tâm Khuyến nông đã tổ chức Hội thảo tổng kết “Mô hình Khắc phục tình trang suy thoái cam Khe Mây tại Hương Khê và cam bù tại Hương Sơn”.
Hội thảo tổng kết “Mô hình Khắc phục tình trang suy thoái cam Khe Mây và cam bù”
Tại Hội thảo, ông Phan Xuân Đức – Trưởng phòng Kinh tế xã Kim Hoa cũng đã khẳng định: Cây cam không suy thoái vì “già” – mà vì bị chăm sai cách. Khi người trồng thay đổi tư duy, cây sẽ “khỏe lại”, đất được phục hồi và thu nhập bền vững.
Từ nền tảng kỹ thuật được xây dựng trong giai đoạn 2023 – 2025, Hà Tĩnh đang từng bước đặt lại “mạch sống” cho vùng cam đặc sản, mở ra triển vọng phát triển ổn định, bền vững, có giá trị hàng hóa và giá trị thương hiệu cao hơn trong những năm tới./.
Thái Thơm
