Từ bao đời nay, người dân xã Trường Sơn, huyện Đức Thọ (cũ), nay là xã Đức Minh, tỉnh Hà Tĩnh sống nhờ nghề cào hến, chế biến hến – nghề mưu sinh này đã gắn chặt với dòng sông quê hương. Để góp phần gìn giữ, phát triển nghề truyền thống gắn với hoạt động du lịch trải nghiệm, chính quyền địa phương đang từng bước chỉnh trang, quy hoạch lại làng nghề nhằm góp phần tạo sinh kế bền vững, nâng cao thu nhập cho người dân.
Làng nghề hến duy trì bền bỉ trên 300 năm tuổi
Đến Bến Hến vào mùa này, một khúc sông La tại thôn đều chìm trong mờ ảo bởi những làn khói từ các căn bếp của các hộ dân đang tất bật chế biến hến ngay trên bờ sông tỏa khói bốc ra. Mùi thơm của hến lan tỏa khắp làng quê.
Vừa gạt tay lau những giọt mồ hôi lấm tấm trên trán, vừa thêm củi vào bếp lò, bà Nguyễn Thị Hoa ở thôn Bến Hến cho biết: “Cứ đều đặn hàng ngày, khoảng 17h – 18h, chồng bà chèo thuyền gỗ, dùng cào sắt hoặc lặn bắt hến tại các con sông ở Nghệ An và Hà Tĩnh. Đến 6h sáng hôm sau thì về. Lúc đó, bà ra thuyền đổ hến vào thúng tre đem ngâm dưới sông La để hến nhả hết cặn bẩn, rồi sau đó đưa hến vào lán luộc.”.
Theo bà Hoa, luộc hến cần kỹ thuật, khi đỏ lửa và đặt chảo gang lên bếp, cần bỏ vào chảo hai hoặc ba gáo nước máy sạch, tiếp đó đổ rổ hến 10 – 15kg vào. Lúc nước sôi, bọt trắng sủi lên, thợ phải dùng muỗng gỗ cỡ lớn đảo đi đảo lại cho đều rồi vớt ra thúng tre đặt bên cạnh.
Một chảo hến nấu khoảng 20 phút. Nước luộc hến nguyên chất cũng được chắt ra, đổ vào xô nhựa để làm nước dùng. Nước dùng thường được bán kèm với hến.
Nghề làm hến ở thôn Bến Hến, xã Đức Minh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh được duy trì quanh năm, chính vụ nhất là vào những tháng mùa hè. Ngày xưa, dụng cụ cào hến được làm bằng cào tre, chiều dài tùy vào độ sâu của sông, có cào dài hơn 5 m. Nay kinh tế khá giả hơn, nhiều gia đình đã đầu tư thuyền máy với vợt sắt và lưới dù để đi cào hến. Trung bình một chuyến đi sông, mỗi thuyền vớt được vài trăm kilogam hến.
Người dân thôn Bến Hến tất bật với công việc khai thác hến.
Hến chủ yếu được khai thác xung quanh khu vực sông La, đoạn chảy qua huyện Đức Thọ (cũ). Đàn ông chịu trách nhiệm đi cào hến, việc nấu hến, chao hến, đưa đi chợ bán dành cho phụ nữ.
Hến có thể chế biến nhiều món như cháo hến, canh hến, xào hến với giá đỗ,.. Điều đáng nói, khách hàng rất ưa chuộng hến vì là sản phẩm sạch, được làm thủ công hoàn toàn và sống trong môi trường tự nhiên. Nếu ngày xưa hến là món ăn dân dã của người dân thì giờ đã được nâng tầm lên đặc sản vào những nhà hàng khách sạn sang trọng.
Trước kia, hến khai thác xong chủ yếu được đem đi bán ở chợ Hôm (Đức Thọ) và được một số thương lái thu mua. Nhưng bây giờ, hến Sông La không chỉ tiêu thụ ở Hà Tĩnh mà còn đi khắp các tỉnh thành khác trong cả nước. Những người dân nơi đây khẳng định, nghề làm hến trên sông La không chỉ là làng nghề truyền thống, nét đẹp của quê hương mà còn góp phần qua trọng trong phát triển kinh tế xã hội.
Theo người dân nơi đây, hến được giá nhất vào mùa hè, loại hến to trung bình bán được 150.000đ/kg, hến nhỏ khoảng 40.000đ/kg. Sau một ngày lênh đênh dọc con sông, mỗi thuyền thu được khoảng 7 tạ hến sống, về nấu thu được 50-70kg ruột. Trừ chi phí, mỗi ngày mỗi gia đình có thể thu được gần một triệu đồng. Ngoài bán ruột hến, vỏ hến và nước hến cũng được tận dụng để tăng thêm thu nhập. Theo đó, nước hến dùng để nấu canh còn vỏ được gom lại nung thành vôi bón ruộng hoặc có thể xay nhỏ làm thức ăn cho gà, vịt.
Mở hướng phát triển làng nghề gắn du lịch trải nghiệm
Khác với sự nhếch nhác lộn xộn trước kia của khu vực chế biến hến tại thôn Bến Hến, xã Đức Minh, các bếp lò của người dân làm nghề hến đã được quy hoạch xây dựng lại gọn gàng, thiết kế thông nhất theo một mẫu. Điều này không chỉ tạo nên sự thông thoáng sạch sẽ cho khu vực bờ sông mà còn tạo thuận lợi cho người dân trong hoạt động khai thác chế biến hến.
Ông Đoàn Chiến, một hộ dân gắn bó với nghề khai thác chế biến hến gần 20 năm phấn khởi cho biết: Bây giờ nơi đây đường sá được cải tạo lại cả rồi, nên mọi giao thương, vận chuyển đều thuận tiện hơn. Các khu vực sản xuất chế biến đều gọn gàng, ngăn nắp và văn minh hơn nhiều, mưa gió chi chúng tôi cũng không phải lo lắng như trước kia nữa.
Nghề làm hến ở thôn Bến Hến đem lại thu nhập ổn định cho người dân địa phương.
Khu vực chế biến hến của người dân thôn Bến Hến dài khoảng 400m, chạy dọc bên bờ sông La. Trước kia mỗi nhà làm mỗi kiểu nhưng bây giờ lán đều được dựng bằng các cọc gỗ, mái lợp tôn, xung quanh quây tấm lợp xi măng, mỗi lán rộng 3 – 5m2. Trong lán có một bếp xây, đủ đặt nồi gang chuyên dụng cỡ lớn để chế biến hến. Phía trên bố trí giàn gỗ để đặt củi cùng các công cụ như rổ, thúng, mẹt, rá tre…
Được biết, sau khi công trình kè chống sạt lỡ bờ sông Ngàn Phố được hoàn thành, chính quyền địa phương đã tiến hành quy hoạch lại khu vực làng nghề. Hiện nay, gần 80 hộ trực tiếp tham gia sản xuất hến tại khu vực bến hến đều được phân chia địa điểm phù hợp tại khu vực bờ sông để duy trì hoạt động khai thác chế biến. Cũng từ đó, ý thức giữ gìn, bảo vệ môi trường, phòng chống cháy nổ của các hộ dân được nâng cao rõ rệt.
Ông Lê Đình Tài- Phó Chủ tịch UBND xã Đức Minh cho hay: Nghề làm hến nơi đây đã mang lại thu nhập khá cho bà con thôn Bến Hến, trung bình nếu mùa vụ nào trúng, nhiều gia đình thu về hàng trăm triệu đồng. Để gìn giữ nghề truyền thống cũng như nâng cao thu nhập cho người dân, thời gian qua xã đã thành lập tổ hợp tác hỗ trợ nguồn vốn đóng thuyền, sắm sửa máy móc để người dân yên tâm làm ăn. Đồng thời khảo sát và thiết kế quy hoạch lại vùng khai thác chế biến một cách bài bản, tạo mỗi dãy 3 lô, các hộ đã tuân thủ, xây đúng theo quy hoạch của xã để tạo thuận tiện cho một môi trường cảnh quan của làng hến nhằm duy trì phát triển làng hến truyền thống, đảm bảo công tác du lịch trải nghiệm trên sông La.
Gắn với mô hình du lịch trải nghiệm, làng nghề hến là một điểm đến trong Đề án phát triển du lịch trên sông La. Việc từng bước quy hoạch, chỉnh trang là tiền đề quan trọng để gìn giữ, phát huy thế mạnh của làng nghề truyền thống trong thu hút khách du lịch, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân địa phương.
Trần Hà
